انتظار وآثارتربیتی آن

سلمانعلی رحیمی

مقدمه

امید به آینده، با زندگی بشرآمیخته وعجین گشته است.انسان در پرتوی امید است که رنجها وگرفتاری ها را تحمل می کند و زندگی خود را ادامه می دهد. اگر روزی فرا رسد که انسان امید به آینده بهتر نداشته باشد، زندگی برایش بی مفهوم؛ بلکه بی هدف و بیهوده خواهد شد.

پس امید برای انسان از بزرگترین نعمتها و رحمتهای الهی است. پیامبر(ص) می فرماید:

الْامل رحمةٌ لاُمَّتی ولَولَا الْاَمل ما اَرضعت والدةٌ ولَدها ولا غرس غارس شجرًا؛[1]

 امید برای امت من مایه رحمت است. اگر امید نبود، هیچ مادری فرزندی را شیر نمی داد، و هیچ باغبانی، درختی را نمی کاشت.

خلاصه، حیات بشری بدون امید بی روح و بی لذت و بی معناست.این امید به آینده است که زندگی بشر را صفا و جلا می بخشد و انسان را به حرکت و تلاش وادارمی کند و به ادامه ی زندگی علاقه مند می سازد. بنابراین مسأله امید ازمسایل بنیادی بوده ونقش مهمی را در زندگی بشرایفا می کند ازطرف دیگر آنچه که به انسان امید و آرمان فردای تابناک را نوید می دهد،انتظاراست ومنتظردرامید و با امید زندگی می کند وهرآنچه که سدّ راه و مانع حرکت و ترقی آنها بشود را درهم می شکند. از این جهت لازم است ابتدا مفهوم  انتظار را بیان کنیم.

مفهوم  انتظار:

انتظاردرلغت به معنای چشم به راه بودن ونوعی امید داشتن به آینده است و معمولاً به حالت کسی گفته می شود که از وضع موجود ناراحت است و برای ایجاد وضع بهتری تلاش می کند. بنابراین مسأله ی انتظارحکومت حق وعدالتِ حضرت مهدی(عج) وقیام مصلح جهانی، درواقع مرکب ازدوعنصراست عنصرنفی وعنصراثبات؛ عنصرنفی؛ یعنی بیزاری و ناراحتی و نارضایتی و قانع نبودن به وضع موجود. عنصراثبات؛ یعنی خواهان وضع بهتر وآینده ی مطلوب تربودن. از این رو انتظارفرج برای انسان هایی که خواهان ترقی وتکامل و رسیدن به قله های رفیعی از کمالات انسانی هستند،اهمیت به سزایی دارد.

اهمیت انتظار

واژه انتظارازمفاهیم متضایَف است.همانطوری که ابوّت و بنوّت متضایَفند و درتصورخود محتاج به طرفین هستند. انتظارنیزبدون طرفین خود قابل تصورنیست؛ یعنی هم منتظِر(یعنی کسی که انتظارمی کشد) می خواهد وهم منتظَر(یعنی چیزی یا کسی که مورد انتظارقرارمی گیرد) می خواهد. مورد انتظارما گاهی بهبود از یک مریضی است وگاهی آمدن مسافری ازسفر وگاهی بهبود وضع زندگی شخصی است و گاهی بهبود وضع عمومی و گاهی منتظَر ما ظهور وجود نازنین و مقدس امام زمان(عج)، می باشد.

آنچه مورد انتظار است هرچه مقدس تر وعالی تر باشد، انتظارش نیزارزنده تر و مقدس ترخواهد بود. با توجه به روایات أئمه معصومین(ع)، انتظارفرج وظهورامام زمان(عج)ازبهترین اعمال وبهترین عبادات شمرده شده است[2]؛ چرا که انتظار ظهورآن حضرت؛یعنی چشمداشتی به تعمیم یک انقلاب روحانی واجتماعی عظیم با تکیه برتلاش وکوشش است که درسایه آن استقرارحق و عدالت، برادری و برابری و وحدت دراندیشه و هدف و عمل، ترقی به سوی کمال انسانیت است.

ازهمین روست که چنین انتظاری سازنده، نگهدارنده، تعهدآور وتحرک بخش ودارای أهمیت و نوعی عبادت است؛ بلکه افضل عبادات واعمال شمرده می شود وهیچ عمل وعبادتی به مقام و رتبه ی انتظار فرج نمی رسد.

دلایل اهمیت انتظار

1- ارزشمندی آثارانتظار

ما اگربخواهیم بدانیم که(مثلا) محبت اهل بیت(ع) یا نماز،روزه و...چرا این همه فضیلت دارند، باید ببینیم که دارای چه آثاری هستند. ازاین رو با دقت درآثار انتظارفرج، پی می بریم که انتظارفرج همه ی خوبی ها، کمالات و فضیلت ها را (یک جا) درانسان بوجود می آورد. تمام اصول و فروع درانتظار یافت می شود؛ یعنی اگر کسی حقیقتا منتظرامام زمان(ع) باشد، این فقط منتظر نیست؛ بلکه یک انسان موحد، مؤمن، متقی ومزیّن به تمام صفات و کمالات خداپسندانه است. خلاصه اینکه انسان منتظر، بواسطه ی انتظار محبوب، رنگ محبوب را به خود می گیرد و خود نیز ارزشمند می شود.

2- انتظار حلقه اتصال شیعه با امام معصوم(ع)

چنانچه می دانیم، ولایت وامامت رکن اساسی مکتب تشیع است واعتقاد به ضرورت وجود امام معصوم(ع) درهرعصر و زمانی مهمترین نقاط تمایزاین مکتب از سایرمکتب هاست و سرآمد همه ی فضیلت ها و شرط اساسی قبول همه ی اعمال عبادی است.[3]

بنابراین، انتظاردر زمان غیبت نوعی اعلام پذیرش ولایت وامامت آخرین امام از سلسله امامان شیعه و نوعی ارتباط قلبی و معنوی با امام است. در روایتی ازامام سجاد(ع) نقل شده که آن حضرت ضمن پیش بینی ازغیبت دوازدهمین امام، از سلسله جانشینان پیامبر(ص)کسانی را که در زمان غیبت امامت را پذیرا می شوند و در انتظار او به سر می برند، برترین مردم در همه ی زمان ها معرفی می کند و دلیل این برتری را این میداند که برای آنها غیبت وحضور هیچ تفاوتی نداشته و همان وظایفی را که درزمان حضورباید انجام دهند، در زمان غیبت نیزانجام می دهند.[4]

3- انتظار معیار ارزش انسان ها

آرزو و آمال انسان ها معیارخوبی برای سنجش میزان رشد کمال وتعالی آن هاست.حضرت علی(ع) می فرماید:

قَدْرُالرَّجُلِ عَلیَ قَدْرِ هِمَّتِهِ[5]

 مقام ومرتبه ی هر کس به قدرهمت اوست.

 ازآنجا که آرزوی انسان منتظِر، حاکمیت نهایی دین خدا ومذهب اهلبیت(ع) برسراسرجهان،استواری حکومت صالحان و مستضعفان درسراسرگیتی، کوتاه شدن دست ظالمان و ستمگران و مستکبران از چهارگوشه ی جهان، برقراری نظام قسط وعدالت بر پهنه ی زمین وخلاصه هرآرزویی که ازابتدای تاریخ تا کنون و درزمان هیچ پیامبری محقق نشده است. قطعا چنین انتظاری ازارزش و فضیلت وصف ناپذیری برخورداراست. البته به شرط اینکه انسان منتظربه تناسب امید و آرزوی بلند خود ازتلاش وکوشش برای تحقق هرچه زودترآن کوتاهی نکند.

4- انتظار عامل پویایی و سازندگی فرد و جامعه

    انتظارفرج نقش بسیارمهمی درسازندگی و پویایی واصلاح فرد وجامعه درزمان غیبت امام عصر(عج) دارد. ازاین رو می توان انتظار را هم چون منشوری دانست که دارای آثار و تجلیگاه گوناگونی است. قبل از بیان گونه های آثار انتظار، مقدمة" به اقسام انتظار اشاره می کنیم. 

اقسام انتظار

الف) انتظار گاهی سست و بی مسؤلیت و ویرانگر وگاهی پخته و مسؤلیت آفرین وسازنده است. انتظاربی مسؤلیت و ویرانگرکه انسان را به عزلت وانزوا وسکون می کشاند؛عبارت است ازاینکه شخص منتظِردست روی دست گذاشته، وضعیت موجود را علی رغم میل باطنی خود تحمل کند و به امید آینده ی روشن، بدون کمترین تحرک و تلاش، فقط وفقط به حالت انتظاربه سرببرد. این نوع انتظار، انتظارتلخی است که درواقع انتظار و امید نیست، بلکه یک نوع نا امیدی است که فرد را نسبت به خود بی رغبت و بی علاقه می کند و انسان را به سکون و انزوا می کشاند که نه عقلا قابل قبول است و نه درهیچ مکتبی مورد تأیید است.

ب) انتظارمسؤلیت آفرین وسازنده که نوعی امید و یقین به آینده بوده و درفرد شوق و رغبت وعلاقه ایجاد می کند؛عبارت است ازتحول و تحرک وآمادگی وتلاش برای تحقق آینده ی بهترکه همان خود سازی و دیگرسازی و رسیدن به سعادت و کمالات انسانی است. زیرا که فرد فقط با امید و آرزو به اهداف و مقصود خود نمی رسد؛ بلکه باید تلاش وتحرک داشته باشد. بنا براین تلاش و تحرک، توأم با انتظار است واین انتظار هم دربُعد فردی دارای آثار سازنده است و هم دربعد اجتماعی.

آثارانتظار

1- خود سازی فردی

کسی که منتظر آمدن عزیز سفرکرده ی خویش است، خودش را برای آمدن او آماده می کند و منزل را طبق خواست و میل او مرتب و می آراید. مؤمنی که منتظرآمدن مولایش باشد، هرقدرانتظارش شدید تر باشد، تلاشش درآمادگی برای آن بوسیله ی پرهیزازگناه وکوشش در راه تهذیب نفس وپاکیزه کردن درون از صفات نکوهیده وبه دست آوردن صفات پسندیده، بیشترمی گردد وهرلحظه و هر روز، بلکه بطور دآئم آمادگی پذیرائی از امام ومولایش را دارد.

منتظرواقعی برای ظهور امام زمان(عج) که از مهم ترین تحولات جهان و گشایش هاست، هرگز نمی تواند نقش تماشاچی داشته باشد؛ بلکه باید ازهم اکنون درصف انقلابیون قرارگیرد. این ویژگی می طلبد که منتظران حضرت مهدی(عج) دربالاترین سطح اندیشه وآگاهی وآمادگی روحی وفکری قرارگرفته وتنگ نظری ها،کوته بینی ها،حسادت ها،اختلافات کودکانه ونابخردانه و بطورکلی هرگونه نفاق و پراکندگی و موانع ترقی و تکامل را کنار بزند. چرا که من اگرفاسد ونادرست باشم، چگونه می توانم درانتظارِ نظامی که افراد فاسد و نادرست درآن هیچ گونه نقشی ندارد؛ بلکه مطرود ومنفور واولین طعمه ی شمشیر حق و عدالت خواهند شد، روز شماری کنم؟

2- همکاری اجتماعی

همان گونه که انتظاردرسازندگی وتربیت فرد نقش اساسی دارد، درسازندگی واصلاح جامعه نیزتأثیر به سزایی دارد؛ با این بیان که یک جامعه ازانسانهای مختلف با افکار،اهداف، آرزوها، رفتار،گفتار و رسومات گوناگون، باسطوح مختلف مادی و معنوی تشکیل می شود و هریک ازافراد جامعه، به میزان شخصیت وجودیشان تأثیر گذارند و ازسوی دیگرازجامعه متأثر می شوند. ازطرفی هم روایاتی درباره آخرالزمان و قبل از ظهورآن حضرت وارد شده که حکایت ازبحران معنویت می کند. یعنی مردم ارزش های دینی را از دست خواهند داد، امر به معروف و نهی از منکر نخواهندکرد.[6] عدل وعدالت ازگیتی رخت بربسته و جای آن را ظلم و فساد خواهد گرفت و...[7]  درچنین شرایطی فقط کسانی که در انتظارحضرت مهدی(عج) هستند نجات خواهند یافت واین ممکن نیست مگروقتی که فرد آثار انتظار را در وجود و زندگی خود جلوه گر ساخته و طبق آن عمل نماید و برای اقامه ی عدالت و اجرای احکام دین، بطورشایسته از طریق ایجاد حکومت اسلامی و امر به معروف و نهی ازمنکر و...اقدام کند.

الف) تلاش برای ایجاد حکومت اسلامی

یکی از آثاراجتماعی انتظار تلاش برای ایجاد حکومت اسلامی است. با اندک تأملی درقرآن، روایات و تاریخ اسلام به خوبی درمی یابیم که اسلام یک دین کامل و جامع برای نجات انسانیت از وادی ضلالت و گمراهی و هلاکت و...ازجانب خداوند تعیین و تأیید شده است که درتمام ابعاد فردی،اجتماعی و فرهنگی دارای برنامه های آموزنده و پیشتاز است. مسایل اجتماعی وحکومتی ازقبیل قصاص، دیات، نکاح، طلاق و... را به گونه ای مطرح کرده که درهرزمان وهرجامعه ی اجرا شود. این اندیشه ضرورت ایجاد حکومت اسلامی را به اثبات می رساند. بنابراین ضرورت ایجاد حکومت اسلامی نیاز به دلیل ندارد. ولی سؤال این است که در عصرغیبت آیا لازم است حکومت داشته باشیم یا خیر؟

بعضی ها اقامه ی حکومت را از شئونات امام معصوم(ع) می دانند. ازاین رو اقدام وتلاش برای آن را درعصرغیبت به هیچ عنوان جایزنمی دانند و معتقدند که وجود فساد و ستم پیش ازظهورمهدی(عج) طبیعی است؛ بلکه مقدمه ی ظهورآن حضرت است و ما نباید با مقدمه ظهورمبارزه کنیم. زیرا هراندازه که دولت اسلامی و آمرین به معروف و ناهین از منکر، درطریق اصلاح جامعه موفقیت کسب کنند، ازظلم و فساد کاسته می شود وظهورامام(عج) که مشروط به پرشدن زمین ازفساد وستم است، به تأخیر می افتد.[8] این گروه با این تبلیغ که وظیفه ما درعصرغیبت فقط انتظاراست و بس، معتقدند که تلاش برای ایجاد حکومت اسلامی درعصرغیبت، غیرمشروع و یکی از موانع ظهور حضرت می باشد.

درمقابل این رویکرد غلط و ویرانگر، اندیشه و رویکرد صحیح و اصلاح گروجود دارد، با این بیان که: اولا؛ روایاتی که دلالت بر فراگیرشدن ظلم درهنگام ظهورمهدی(عج) می کنند به این معنا نیستند که همه مردم درآن زمان فاسد وستمگرند وهیچ فرد و یا گروه صالحی درآن هنگام یافت نمی شود که ازحق طرفداری کند. زیرا به تعبیرقرآن، هنگام ظهورحضرت افراد صالح ومستضعف وجود دارد که آنها وارث حکومت زمین به رهبری آن حضرت می شوند. (نور24/55؛ قصص28/5؛ انبیآء21/105)

ثانیا؛ بزرگترین مبارزعلیه ظلم و جور و حکومت های باطل، خود حضرت مهدی(عج) است. پس چگونه ممکن است که جامعه ی منتظر، دراین بُعد به او اقتدا نکند؟ پیامبراکرم (ص) درخصوص منتظران می فرماید:

طُوبی لمن ادرک قآئم اهلِ بیتی وهومقْتَد بِه قَبل قیامه یتولَّی ولیَّه ویتبرَّأ من عددِه ویتولَّی الْأئمَّه الهادی من قَبله اُولئک رفقآئی و ذَوو ودّی ومودَّتی واکرم امتی علی. [9]

  خوشا به حال کسی که به حضور قآئم برسد وحال آنکه پیش ازقیام او به او اقتدا کرده وپیرو او باشد و با دوست او دوست و بادشمن او دشمن و مخالف باشد و با رهبران و پیشوایان هدایتگرپیش از او نیز دوست باشد. اینان همنشین و دوستان من وگرامی ترین امت در نزد من هستند.

بنابراین اقدام برای حکومت درعصرغیبت هیچ مانعی ندارد؛ بلکه از نشانه های انتظار بوده و زمینه ساز تحقق حکومت جهانی حضرت مهدی(عج) است. زیرا درعصرغیبت وظایف ما کم نشده؛ بلکه به خاطر غیبت امام(ع) مسؤلیت وتکلیف ما بیشترنیزشده است. ازطرفی هم تربیت و فرهنگ پیرو حاکمیت است براساس حدیث «اَلنَّاسُ عَلیَ دِیْنِ مُلُوکِهِمْ[10]؛ یعنی مردم بر آیین مراکز قدرت می روند.» ازاین رو اگردرجامعه قدرت دینی حاکم نباشد وتصمیم گیری دراموردردست قدرت دینی نباشد، فرد نمی تواند دین دارباشد و دینداربماند و به همه تکالیف دینی عمل کند. بنابراین انتظاردرعصرغیبت، منتظران واقعی را دعوت به ایجاد حکومت اسلامی می نماید تا زمینه ای برای تربیت فرد وجامعه و برای تحقق حکومت جهانی حضرت فراهم گردد.

ب) امربه معروف ونهی ازمنکر

ازجمله آثارتربیتی انتظاردربُعد اجتماعی، امربه معروف ونهی ازمنکر است. با این بیان که اسلام تمام نیازهای بشری را سنجیده و طبق آن (فقط برای تکامل او) دستورهای لازم را وضع کرده است. مثلا اگرفرمود: «اقیموا الصَّلَوةَ وآتُوالزَّکاةَ...» (حج22/78)، هزاران حکمت درآن نهفته است. چنانچه دستوربه حج  و جهاد و...خالی ازحکمت و فلسفه نیست. اگرحکم به امر به معروف و نهی ازمنکر داده است و اگر در باره این دو فریضه گفته شده:« تقَام بِه الْفَرآئض وتَأمن الْمذَاهب...»[11]، بی دلیل نیست. زیرا باتحقق این دو فریضه، فرایض دیگرنیزمتحقق ومعمول می شوند و با ترک این دو فریضه، فرایض دیگرنیز ترک و تعطیل می گردد. این دو فریضه مسلمانان را درمقابل یکدیگر مسؤل ومتعهد می سازد واجازه نمی دهد شخص فقط نسبت به اعمال خویش نظرداشته باشد و ازکارهای دیگران چشم بپوشد. زیرا برنامه ی عظیمی که انتظارش را می کشند، یک برنامه ی فردی نیست. برنامه ی است که تمام عناصرانقلاب باید درآن شرکت داشته باشند. کارباید به صورت دسته جمعی وهمگانی باشد، کوشش ها وتلاش ها باید هماهنگ گردد و عمق وسعت این هماهنگی باید به عظمت همان برنامه ی انقلاب جهانی باشد که انتظار آن را دارند. منتظران واقعی در یک میدان وسیع مبارزه ی دسته جمعی، لحظه ای از حال دیگران غافل نیستند، بلکه در راستای اصلاح دیگران نهایت تلاش را به خرج می دهند.

 به همین دلیل امیرمؤمنان(ع)می فرماید:

 وما اعْمال الْبِرِّ کلُّها والْجِهاُ فِی سبِیلِ الله عنْد الْامرِ بالْمعرُوف والنَّهیِ عنِ الْمنکرِ الاَّ کنفْثَة فی بحرلُّجیّ[12]

تمام کارهای نیک و(حتی) جهاد در راه خدا در برابر امر به معروف و نهی ازمنکر همچون آب دهان دربرابر دریای پهناور است.

پس انتظارظهورمهدی(عج) فرد را واداربه اصلاحات خود وجامعه می نماید، نه سکوت درمقابل گناه و فساد؛ یعنی انتظار، منتظِر را ازحالت فردی خارج نموده، تبدیل به انسانی عمیق و اجتماعی می گرداند و به همه ی انسان ها می گوید: شما فقط منتظربهبود وضع زندگی خود نباشید وتنها سعادت خود ونزدیکان خود را نطلبید؛ بلکه انتظار را نسبت به همه افراد جامعه گسترش دهید وچشم انتظار روزی باشید که رفاه، سعادت،عدالت ومعنویت نه تنها درخانه، شهر و دیارشما؛ بلکه درهمه ی جهان گسترش یابد و این بدون زحمت و فعالیت وتلاش همگی محقق نخواهد شد. بنابراین برنامه های عملی منتظران حضرت آن است که با اصلاح خود و جامعه، زمینه ی ظهورامام زمان(عج) و درنهایت رضایت آن حضرت و رضایت خدا را فراهم سازند.

پی نوشتها